Arif Əliyev: “Gürcülər bizim qəzetlərə baxıb ağlayırdılar, ermənilər isə deyirdilər ki..."
"Jurnalist dövlətdən ev, medal, mükafat almamalıdır!”
"Mən indiyədək 3 nəfərin rəhbərliyi altında çalışmışam və hər üçünü müəllim bilmişəm"
"Bakı Mətbuat Klubu"nun təsisçisi, "Yeni Nəsil" Jurnalistlər Birliyinin sədri Arif Əliyev Modern.az saytına geniş müsahibə verib. Onunla Azərbaycan mətbuatının keçmişi və bu günü haqda söhbətləşmişik.
Müsahibəni təqdim edirik.
- Arif bəy, bu il Azərbaycan mətbuatının 150 illiyini qeyd edəcəyik. Sosial mediaya qədər Zərdabi ənənəvi jurnalistikanın istinad yeri idi. İndi necə, istinad yerimiz varmı və jurnalistikamız haradadır?
- Bütövlükdə jurnalistikadan danışırıqsa, böyük bir məclis qurmalıyıq. Azərbaycan jurnalistikasından danışırıqsa, başqa məclis qurmalıyıq. Ona görə yox ki, bizim ağlımız az işləyir, bizdə azadlıq məhduddur. Ona görə ki, tamam başqa ölçü və müstəvidir. Bu, bilirsiniz, nəyə bənzəyir? Biri var G7, biri var G20, biri var Qoşulmama Hərəkatına üzv ölkələr, biri də var BMT.
İstəsək də, istəməsək də BMT artıq bir “kolxoz”dur. Biz də medianın keyfiyyətinə görə jurnalistikanın 4-cü qatındayıq. Belə baxanda nə gözümüz çaşdır, nə qələm başqalarından fərqlənir.
Azərbaycan və ətraf ölkələrdə olan media arasında öz fəaliyyətimizi görürük. Sadəcə, miqyasımız kiçikdir. Yoxsa media ölüb, yoxdur, kimi yanaşmalar şişirdilmiş olardı.
Biz görürük ki, daxili miqyasda lazım olanda media rəy də yarada bilir, sensasiya da edə bilir, əlinə imkan düşəndə hakim dairələrə qədər təzyiq də göstərə də bilir.
- Özümüzü Cənubi Qafqaz və MDB ölkələri ilə, eləcə də Avropa, Türkiyə və İranla müqayisə etsək, Azərbaycan mediası Rusiya, Türkiyə yoxsa Avropa mediası ilə eyni səviyyədədir?
- Qafqaz mediasına daha çox oxşayırıq. Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan mediasının arasında oxşar cəhətlər həddən artıq çoxdur. Müxtəlif dövrlərdə biri qabağa, digəri arxaya gedib. Gürcülər bizim qəzetləri qabaqlarına qoyub ağlayırdılar. Ermənilər deyirdilər ki, biz sizin səviyyənizə nə vaxt çatacağıq?
İndi Azərbaycan mediası o gedişin arxa cərgələrindədir. İstər kəsərliliyi, istər müstəqilliyi, istər reklam bazarını, yeniliklərini götürün, hər baxımdan bu belədir. Son bir ayda Gürcüstan mediasında çox maraqlı hadisələr baş verir. Saakaşvilinin xəttini dəstəkləyən media ilə İvanişvilinin xəttini dəstəkləyən media arasında münasibətlərə baxaq. Bizdə isə uzanıb rahat həyatını yaşayan media var. Nə vaxt bizdə televiziya sahəsində ulduz parlayıb, yeni KİV, telekanal yaranıb, yaxud köhnə bir telekanala ciddi bir dəyişikilik edilib…
Hesab edirəm ki, özümüzü daha böyük industriyası olan böyük ölkələrin mediaları ilə müqayisə etməyimiz düz deyil. Nələrdəsə bayraq götürüb qabağa düşmək cəhdi mümkündür, nələrdəsə mümkün deyil.
- Gürcüstan mediasında Saakaşvili ilə İvanişvili tərəfdarlarının qarşı-qarşıya gəlməsindən bəhs etdiniz. Amma kənardan görünən odur ki, əslində orada Rusiya və Qərbin amansız mübarizəsi görünür….
- Yox, nə danışırsınız... Düzünə qalsa, mən ümumiyyətlə, nə Gürcüstan siyasətinin, nə də mediasının rus və ya qeyri-rus tərəfli olaraq bölünməsini düzgün saymıram və bunu bir az məlumatsızlıq hesab edərdim.
- İvanişviliyə məxsus, yaxud onun tərəfində duran media yox idi?
- İvanişvilinin mediası Rusiya tərəfdarı deyil. Sadəcə, Rusiya bir faktordur.
- Hakimiyyət rusyönümlü olduğu halda, doğrudanmı, bu siyasətə uyğun media qurumu yarada bilmədi?
- Prosesin siz dediyiniz formada bəsitləşdirilməsini düzgün hesab etmirəm. Orada daha mürəkkəb proseslər gedir. Həm öz şəxsi ünsiyyətimlə, həm də təhlillə əminliklə deyə bilərəm ki, əslində Gürcüstanda Rusiya tərəfdarları söhbəti getmir. Gürcüstanda İvanişvilinin də, Saakaşvilinin də, digərlərinin də gözləri Avropadadır. Ortada hakimiyyət məsələsi, problemlərə yanaşma tərzi və bir çox digər maraqlar var. Oradakı seçim, müstəvi əslində Qərb müstəvisində baş verən məsələlərdir.
- Yəni könül Avropada, göz orada-buradadır ki, məni döyməsinlər?
- Elə də demək olar. Həm də gürcü, erməni mediası professionallığına görə Azərbaycan mediasından üstün deyil. Amma diridirlər, hərəkətdə olan mediadırlar. Şah damarımız, kapilyarlarla bütün bədənimizə bağlı olduğu kimi, media da siyasi həyata reaksiya vermədən ötüşə bilməz.
- Azərbaycanda media ictimai-siyasi rəyə istənilən vaxt təsir edə bilir, istənilən vaxt sensasiya yarada bilir, kütləni, cəmiyyəti yönəldə bilir. Bununla razısınız. Bu güc var. Bu yükü sizin nəsil götürür, yoxsa gənclər?
- Əlbəttə ki, gənclər də gəlir. Prosesin qarşısını almaq mümkün deyil. Necə ki 1980-ci illərin ikinci yarısı, 1990-cı illərdə biz gəldik. Pis media da qurulmamışdı. Hansı tərəfi götürürsən götür, hərəkətlilik vardı. Bazar hərəkətliydi, jurnalist duyumu özü hərəkətdə idi. Bizim iqtisadi imkanlarımız vardı. Bu gün bunlar yoxdur...
Sizin dediyiniz keyfiyyətlərin əksəriyyətini Azərbaycan mediası bu gün də özündə saxlayır. Bunlar necə olduğumuzdan asılı olmayan medianın üstünlükləridir. Çünki medianın ictimai institut olaraq özünün də xaraktersitikası var. Siz dediyiniz onun xarakteristikasından irəli gəlir ki, media sözü kütləvi dairəyə çatdıran bir vasitədir.
- Sosial medianı da bunun içində sayırsınız?
- Bütün eybəcərliklərinə bərabər bunun içərisindədir.
- Çox qəribədir ki, orta və yaşlı nəsil buna eybəcər kimi baxırlar. Amma gənclər sosial mediadan xoşbəxtdirlər. Sosial media həm də sürət deməkdir. Ona çata bilmirsiniz deyə, belə düşünürsünüz?
- Məsələyə belə baxmaq doğru deyil. Biz yazı yazırdıq, pozurduq, üzərində işləyirdik. Bu prosesin içərisində özümüz də, yazı da təmizlənirdi. İndi “TikTok”un alqoritmi nəyin üzərində qurulub? 15 saniyəlik videoroliklərin. İnsan beyni 15 saniyədən sonra işləməyə başlayır. Sən informasiyanı 15 saniyədə verib, sonra onu dəyişməlisən ki, onun beyni işə düşə bilməsin. İndi mən ona basketbol zonası deyirəm, mediada, sosial mediada 3 saniyəlik müddət müəyyənləşdirilib. Bu müddət əvvəl 16 saniyə idi. İndi 3 saniyə ərzində sən oxucunu qarmağa sala bildinsə bildin, bilmədinsə o, sənin deyil. Bu zaman ancaq gözlə bağlı olan düşüncədən asılı olmayan hüceyrələri oyatmaq olar. Bu, kütləvi sürətdə savadsız, biliksiz nəsil hazırlayır. Bu, artıq böyük-böyük dövlətləri narahat etməyə başlayıb. Azadlığın carçısı olan dövlətlər bu sosial şəbəkələri məhdudlaşdırır. Məsələnin kökü ondan irəli gəlir. Qəzet və televiziya professionallığına orada ehtiyac yoxdur. Jurnalistika peşədir. Biz bu peşəyə sahib olmaq üçün illərlə vaxt veririk.
- Bəzi peşə növləri olub ki, zaman-zaman arxivə gedib, yenisi yaranıb. Jurnalistikaya arxivə gedən sahə kimi baxa bilərik?
- Jurnalistikaya bu baxımdan heç vaxt baxa bilmərik. Jurnalistika heç vaxt arxivə getməyəcək. Çünki cəmiyyət özünü qorumaq üçün bəşər tarixində jurnalistikadan yaxşı forma tapmayıb, tapmayacaq da. Elə ictimai qurum yoxdur ki, bütövlükdə cəmiyyəti siyasi qüvvələrin mümkün təzyiqlərindən xilas edə bilsin. Bəlkə nə zamansa, olacaq. Yaradan özü bunu hansısa formada düşünəcək. Amma hesab edirəm ki, insan düşüncəsi forma cəhətdən bundan yüksəyə gedə bilməz. Ümumilikdə, bu, çox qorxulu alətə çevrilə bilər, amma yox ola bilməz.
- Azərbaycan Mətbuat Şurasının ölkə mediasının həyatındakı rolunu necə qiymətləndirirsiniz?
- Aşağı qiymətləndirirəm. Ona görə yox ki, orada yaxşı və ya pis adamlar yığışıblar. Orada yaxşı adamlar da yığışa bilər. İstər Mətbuat Şurası, istər jurnalistlər birliyi olsun, bunlar üst qurumdur. Alt qurumlar onu saxlayan ayaqlardır. Ayaqları plastilindəndirsə, sən heç nə edə bilməzsən. 1990-cı illərin jurnalistikasından danışdıq. Yadınıza gəlir, nə qədər jurnalist təşkilatları var idi. Bunların gücü Arif Əliyevdə, o birisində deyildi. Bunların gücü həmin təşkilatlardaydı. Bugünkü KİV-lərdə o güc, vahidlik yoxdur. Bu gün 6 redaktoru bir yerə, bir otağa yığsaq, orada dava düşməməsi, yaxud nələrinsə bölgüsü üzrə biri-birlərinə çəp baxmamaları mümkün deyil. Mətbuat Şurası nədir? Özünütənzimləmə mexanizmidir.
Özünütənzimləmə böyük güc tələb edir. Sənin o gücün yoxdursa, tezislərlə yazırsansa, hansı özünütənzimləmədən danışa bilərsən... Demək istəyirəm ki, daxili güc olmalıdır ki, onu üzə vurasan və deyəsən ki, bəli, mənim təşkilatımdır və mən bu hərəkəti edirəm, buna görə də cəmiyyətə bu şəkildə təsir, diqtə edirəm. Mətbuat Şurası ona hansı dərəcədə güclü olmağa icazə verilirsə, o dərəcədə güclü olacaq. Mətbuat Şurası mediadan güc ala bilmir.
- “Əkinçi”dən bu günə qədər olan dövrə baxaq. Arif Əliyev hansı dövrü Azərbaycan mətbuatının güclü dövrü hesab edir?
- Mənim üçün XX əsrin əvvəlləri çox maraqlı, həddən artıq diri, ictimai marağın böyük olduğu dövr olub. Baxmayaraq ki, o zamanlar qəzet oxuyan yox səviyyəsində idi. Yəqin ki, Zərdabinin yazdıqlarını oxumusunuz. Bir də əlbəttə ki, Azərbaycan mətbuatının qızıl dövrü olan 1990-cı illər. Cəmiyyətin özünün təpəri böyük idi, həm də siyasi həyat diri, mürəkkəb və çətin idi. Eyni zamanda media çox ciddi və müstəqil maliyyə mənbələrinə əsaslana bilirdi. Mediada maliyyənin rolu çox böyükdür. Bu QHT deyil ki, yığıldın, müzakirə etdin, monitorinq apardın, gəldin hesabat hazırlayıb ortaya qoydun... Sən bunu sonra çap etdirməli, yaymalısan. Hamısı maliyyə ilə bağlı olan məsələlərdir. Kimin maliyyəsi çoxdursa, onun da imkanları çox genişdir.
- XX əsrin əvvəlini və 90-cı illərdəki medianı yüksək qiymətləndirdiniz. Arada qalan müddəti, sovet dönəmi mediamızı itmiş zaman hesab edə bilərikmi?
- Yox, əlbəttə, elə hesab etmək olmaz… 1990-cı, hətta 1980-ci illərdə müstəqillik yox idi, amma müstəqil media yaranmışdı. Bu göydən yox, medianın əsasından yaranmışdı. Meydan hadisələri Qarabağ hərəkatı ilə başlayırdı, amma özü ilə istər siyasi, istərsə də media həyatına güc gətirdi. Bu insanlar sovet mediasında yetişmişdilər. Bizim o dövrdə də çox gözəl jurnalistlərimiz olub. Bəlkə də o dövr professionallığa görə jurnalistlər daha üstün olub. Çünki sovet dövründə sözü fərqli formada demək bacarığı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Dissidentlərimiz, güclü ədəbiyyat, jurnalistika da oradan gəlirdi. Bunu heç kəs inkar etmir. Tək jurnalistikada deyil, digər sahələrdə, o cümlədən dövlət quruculuğunda hər şey ənənələr üzərində qurulur. Bir zamanlar ABŞ cəmiyyətini görüb yazmışdım ki, “Tarixi olmayan, amma ənənələr üzərində qurulmuş dövlət”. Onun tarixi yoxdur, amma ənənələri var.
Bizdə də bu ənənə olmalıdır, o cümlədən mediada da. İnsanlar biri-birlərinin əllərini sıxmağı bacarmalıdırlar. Bizim “Media açarı” mükafatı da buna xidmət edirdi. O, ənənəni yaratmaq, yaşatmaq üçün idi. O zaman da deyirdim ki, əgər biz ənənəni bərpa edə biləcəyiksə, uğur olacaq. Ənənəsi olmayan ayaqları olmayan sturukturdur. Ənənə nəyinsə mövcudluğu üçü birinci şərtdir.
- Azərbaycan mətbuatının 150 illiyi ilə bağlı medal təsis edilib. Arif Əliyev necə düşünür, bəlkə bu medal sovet dövründə yaşamış, hətta dünyasını dəyişmiş jurnalistimizə də verilsin? Biz 150 illik dövrümüzü medalla necə qiymətləndirə bilərik?
- Əzizim, jurnalistdən, yüksək peşəkarlıqdan danışırıq. Jurnalist sağ olduğu müddətdə dövlət mükafatı qəbul etməməlidir. Bu gün mənim “Əməkdar jurnalist” adım var? Təcrübəm də, bacarığım da, kitablarım da imkan verərdi ki, mən də ona - 150 illik medala iddia edim. Amma jurnalist dövlət mükafatı almamalıdır. Ən ciddi peşə kodekslərində başda yazılan şərtlərdən biri budur. Dövlətdən mükafatı alıb sonra onun əvəzini qaytarmamaq, məncə, ən azı ədəbə uyğun deyil.
- Axı dövlət həm də jurnalistindir. Əməkdar həkim, müəllim varsa, jurnalist niyə olmasın?
- Napoleonun bir sözü var, deyir ki, hesab etməyin ki, medallar boş şeylərdir. Medallar insanları idarə edir. Bu cür hədiyyələr əslində insanları idarə edir. Əgər sənin ona ehtiyacın varsa, seçməyə o qədər peşə var ki. Niyə jurnalistika? Çünki etimad jurnalistədir. Bu gün, hətta Azərbaycan mediasının tənqid olunan dövründə belə, sorğu keçirsəniz, inanın mənə, cəmiyyətin jurnalistlərə etimadı, məhkəmələrə olan etimaddan çox olacaq. Düzdür, bir 10 il əvvələ aid olsa da, sonuncu sorğular bunu göstərmişdi. Peşə qurumlarından kənar, siyasi partiyalardan, iqtisadi təşkilatdan, hökumətdən hər hansı mükafatın alınması jurnalistin cəmiyyət qarşısındakı etimadını zədələyir. Bizim beyinlərimiz çox dəyişib. Ola bilsin ki, bunu görüb, dərk edə bilmirik. O kateqoriyadan düşünürük ki, bu bizim dövlətdir. Əlbəttə, bu, belədir. Dövlət üçün canından keçən jurnalistlər də var. Yazanda hər birimizin beynində var ki, bu bizim ölkədir, buna qarşı məsuliyyətimiz var. Amma bu o demək deyil ki, mən gedib dərhal deməliyəm, mənə mükafat ver. Sən mənə şərait yarat ki, özümü dolandırım, başqasının da əlinə baxmayım. Jurnalistika ən gəlirli sahədir.
- Jurnalistika hansı ölkələrdə ən gəlirli peşədir?
- Elə Türkiyəni götürün. Yaxşı jurnalistin köşə yazısına yaxşı pul verirlər. Hansı ölkəni götürürsünüzsə, götürün. Bir ay əvvəl Almaniyadan gəldim. Orada bir çox qəzet və televiziya redaksiyalarında, o cümlədən agentliklərində oldum. Onların gəlirləri, binaları, studiyaları ilə bizi müqayisə etmək mümkün deyil, eyni zamanda jurnalistlərinin gəlirlərini müqayisə etmək mümkün deyil.
- Sizə elə gəlmir ki, jurnalistlərin çox kiçik qismi böyük gəlir əldə edə bilir. Misal çəkdiyiniz Türkiyədə jurnalistlərin durumu Azərbayacanla müqayisədə eynidir.
- Mübahisə edə bilərik. Problem nədədir? Peşəkarlıq əmtəədir də. Kimi paltar tikib satır, pul qazanır. Biz də peşəkarlığımıza görə pul, ad və cəmiyyətdə mövqe qazanmaq istəyirik. Azərbaycanda əsl peşəkar jurnalistlər haradadır, kimlərdir, deyimmi? Həbsxanada, kənarda qalanlar, televiziyaya qadağa qoyulanlar və yaxın buraxılmayanlar... Ancaq o adamlar ki, hökumətin dediyi ilə birmənalı razıdırlar, onlara bu kanalları açırlar. Deyirik ki, jurnalist dövlətindən mükafat alır, nə olsun? Onda get başqa peşə ilə məşğul ol da. Jurnalistika ilə məşğul olma. Çünki nə Azərbaycanda, nə Ermənistanda, nə Rusiyada, nə Türkiyədə, ümumiyyətlə, bütün dünya peşə etikası kodekslərinin başlıca mənbələrindən biri etimaddır. Odur ki, jurnalist professional qurumlardan başqa, heç bir kommersiya və dövlət qurumlarından mükafat almamalıdır.
- Bir ölkədə yaşayıb onun qanunlarına zidd işlər görməyin nəticəsi nə olmalıdır? Və bilmək istərdik, yanaşmanız jurnalistikanın klassik, yoxsa yeni tərifidir?
- Klassik peşə etikası kodekslərinin özəyində dayanan şərtlərdən biridir.
- Bu gün də qorunmalıdır?
- Əslində, hə, qorunmalıdır. Çox yerdə bu qorunmur, lakin əslində qorunmalıdır.
- 1980-ci illərin sonlarının təlatümlü dövrlərindən gəlmisiniz. Həmin vaxtlar, təbii ki, gələcəklə bağlı arzularınız olub. Nələr görmək istəyirdiniz, amma jurnalistika ilə bağlı nələri gördünüz? Mətbuat Şurası, Əflatun Amaşov sizin layihəniz idi...
- Burada Arifin, ya o birisinin günahıdır, deyə bilərik. Amma bu nəyi dəyişəcək? Problem ondan ibarətdir ki, 2001-ci ildə Mətbuat Şurasını yaratmışdıq. 2003-cü ildəki Mətbuat Şurasında kimlər var idi: Anar, Yusif Səmədoğlu, Rasim Musabəyov. Bu adamlar ora seçilməyi şərəf hesab edirdilər. Onda media güclü idi. Mətbuat Şurasının seçim iclası ölkə üçün demokratiya dərsiydi. Gecə saat 2-də bitdi. Mən də ona çəkib gətirirəm ki, Rəşad Məcid bacarıqlı, ağıllı, düşüncəli adamdır. Amma Mətbuat Şurası Rəşadlıq deyil. İnstitutun dayağı yoxdur. Onu dağıtdılar. Biz başqa cəmiyyət yaratmaq istəyirdik. Yeni Azərbaycan mediasını başqa cür görürdük. Rəhmətlik Nəcəf Nəcəfov demişkən, gücümüz çatmadı.
- Qeyd etdiniz ki, Mətbuat Şurasında Rasim Musabəyov, Yusif Səmədoğlu kimi şəxslər vardı. Bu gün təbii ki, Mətbuat Şurasında başqaları olmalıdır. Sizi dinləyəndə belə nəticə çıxır ki, ancaq sizin dostlarınız üzv olanda yaxşıdı, başqaları yox...
- Mən mövcud vəziyyətin şəklini çəkirəm. Ola bilər ki, kimsə kənardan mənə baxıb deyir, doğru yanaşma deyil. Bəli, hər kəsin evi olmalıdır. Biz jurnalist olmaqdan qabaq ailə başçısıyıq. Başa düşürəm, sən neyniyəsən ki, bu peşənin özəyi belə yoğrulub. Bu peşə belə olmalıdır. Azərbaycan televiziyasında kimsə fərqli söz demək istəsə, onun başına oyun açarlar. Mən bunu görürəm. Amma mən özüm necə olacam, onu özüm seçirəm. Kimsə mükafat alırsa, mənzil alırsa, bunu irad tutmuram. Özüm onu etmirəm. Media belə olmalıdır. Bizim məşğul olduğumuz media deyil. Bunu boynumuza almalıyıq. Deyirsiniz ki, gücünüz çatmadı. Bəli, çatmadı. Ola bilsin ki, özümüzün zəifliyimizdir. Ya da nəsə... Bizim redaktorları da başa düşürəm. İmtahana çəkilmək çox çətindir. Allah uzaq eləsin, məni sabah elə imtahana çəksə, mən nə edəcəyəm bilmirəm. Elə şeylər var ki, özümdən üstün sayıram.
- 1990-cı illərin mediası dedikdə, ağlımıza “Azadlıq” qəzeti gəlir. Baş redaktorun müavini vəzifəsində işləmisiniz. Bu gün həmin qəzet fəaliyyət göstərmir. Bir çoxları bilirlər ki, bunun səbəbi qəzetin ifrat dərəcədə partiyaya dəstək verməsi, siyasiləşməsi ilə bağlıdır. Bu barədə siz necə düşünürsünüz?
- Nəcəf Nəcəfovun dövründə qısa müddət mən müavin olmuşam. O zaman “Azadlıq” qəzetində işləmək hər hansı siyasi mənsubiyyətlə bağlanılmırdı. Sonralar belə oldu. Hər şeyin “Azadlıq” qəzeti ilə bağlanması doğru olmazdı. “Azərbaycan” qəzeti, təxminən o dövrlərdə “Gənclik” jurnalı, “Odlar Yurdu” qəzeti... “Azadlıq” qəzetinin flaqman olduğu vaxtda “Şərq” qəzeti, “525-ci qəzet” vardı. Həyat diri idi. Hər gün səni sürpriz gözləyirdi. Sən öz peşəkarlığını artırmağa, qabağa getməyə məcbur idin. Bu mətbu orqanın hər birində yeni nəsil jurnalistlər var idi, bilirdin ki, sabah səni taxtdan sala bilərlər. Düşünürdük ki, bunlar jurnalistikanı qabağa aparacaq. Aparırdı da. ANS TV, “Azadlıq” qəzeti o dövrün məhsullarıydı. Siyasətin göbəyində olan “Yeni Müsavat” o dövrün məhsuluydu. Belə bir şəraitdə qəzet də, KİV-də müstəqil inkişaf edir, mətbəəsini yaradır. Almaniyada 60 min tirajla çap olunan qəzetin 3 binası, 300 işçisi var. Heç kimdən də asılı deyil. Nə bir mükafat alan jurnalisti var, nə də büdcədən hansısa vəsait alır. Özünü dolandırır. Almaniya ilə bizi müqayisə etmək istəmirəm. Bütövlükdə götürəndə jurnalistlərimizin professionallığı, ağılı da imkan verir ki, sən bunları, müstəqilliyi təmin edəsən, o sənə gəlir versin, rəqabət mühiti yaratsın, bu da səni çəkib qabağa aparsın. Əks halda, xarici medianın qabağına çıxa bilməyəcəksən.
- 1983-86-cı illərdə “Azərinform”da işləmisiniz. Zamanla olan dəyişikliyi kənara qoyub, bir jurnalist kimi baxsanız, o dövrdəki fəaliyyətlə, indiki fəaliyyət arasında hansı fərqlər var. “Azadlıq” qəzetini bilirik ki, yarananda azadlığın carçısıydı. Bir də var dövlət mediası...
- Mənim “Azərinform”a gəldiyim dövrdə sovetin bətnində olan jurnalist idim. Siz belə şey bilmirsiniz. O zaman təyinat vardı. Ali məktəbi bitirəndən sonra səni bir yerə göndərirdilər. Mütləq iki il orada işləməliydin. Sovet hökumətində bizə gənc mütəxəssis deyirdilər. Hətta ayrıca ev növbəsinə də yazıla bilərdin. “Azərtac”a gəldim. Sırf sovet agentliyiydi. Səhər-axşam 3 manatlıq xəbərlər, qələbə raportları yazırdıq. İndi əlbəttə daha fərqli mühitdi. Təəssüf ki, indi daha yaxşıdır, deyə bilmərəm. “Azərtac” mənim üçün yenə də doğma olaraq qalır. Mən Moskvada işləmək imkanını atıb bura gəldim. O dövr fərqliydi. Gözləyirdik ki, hardansa bir külək əssin. Elə bir vaxt idi ki, müstəqillik deyəndə ağlımıza girmirdi. O zaman biz ləyaqət, azadlıq istəyirdik.1986-cı ildə 3 ilim tamam oldu, təhkimçilikdən qurtardım. Oradan keçdim qəzetə. Sovet dövrünün bətnində professional jurnalistlərin olub-olmadığından danışdıq. Bu gün də dövlət KİV-lərində çox peşəkarlar var.
- Siz onda dövlətdən ev aldınız?
- Yox, mən 1991-ci ildə özüm ev aldım.
- Ev versəydilər, alacaqdınız?
- Əlbəttə, onda mən kommunist, sovet mediasının, partiyalı medianın işçisiydim.
- 1992-1993-cü illərdə, 7 ay müddətində Əbülfəz Elçibəyin mətbuat katibi kimi fəaliyyət göstərmisiniz. Ora təyinatınız baş vermişdi?
- Səhv etmirəmsə, oktyabrın 28-i idi, Nəcəf Nəcəfov məni Prezident Aparatına çağırdı. Düşündüm ki, yəqin mənimlə nəyisə məsləhətləşmək istəyir. Amma görüşəndə dedi ki, Elçibəyin iş qrafikini düzgün qurmaq, protokola nəzarət etmək lazımdır. Təklif etdi ki, orada mətbuat katibi kimi işləyim. Həmin günə qədər heç təsəvvürümə gətirmirdim ki, mən bura gələ bilərəm, amma səhərə yaxın Nəcəf mənim müqavimətimi sındırdı. Birincisi mən ona “yox” deyə bilmirdim, ikincisi ona “yox” demək olmurdu, çox güclü təzyiqi var idi, üçüncüsü isə dedi ki, Arif, əlimizə xalqın taleyinə təsir edə biləcək imkan düşüb, gəl bunu edək. O vaxta qədər mən Elçibəylə yaxın münasibətdə olmamışdım, səhəri günü artıq mənim sərəncamım verildi. Biz 5-ci mərtəbədə Nəcəflə pəncərənin qarşısında dayandıq. O zaman Mətbuat katibliyi ilə prezidentin ofisləri eyni mərtəbədə idi. Pəncərənin qabağında dayananda Nəcəf mənə dedi ki, Arif, yaddan çıxarma ki, pəncərənin o üzündəki həyat bu pəncərədən tamamilə fərqli görsənir. Ona görə də, mən ondan sonra bizim işçilərə deyirdim ki, hər gün siz bu binadan çıxın gedin redaksiyalara və özüm də çalışırdım ki, mümkün olanda redaksiyalara baş çəkə bilim. Çünki orada həyat doğurdan da başqa cür görsənir, xüsusi ilə orada çox qalanda. Mənim bəxtim gətirdi, orada cəmi 6-7 ay qaldım.
- Azərbaycanda senzura Heydər Əliyev dövründə - 1998-ci ildə ləğv olundu. Yəni müstəqilliyin ilk illərində - Elçibəyin prezident olduğu və sizin də onun mətbuat katibi olduğunuz dövrdə senzura qüvvədə idi. Ləğv etmədiniz. Aparat mediaya qarşı bu vasitədən tez-tez istifadə edirdimi? Siz özünüz bu istiqamətdə hansısa işlər görmüsünüzmü?
- Əlbəttə edilirdi. Mən nəzarət etməyə cəhd də etmirdim. Düşünürdüm ki, Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə azadlıq verilməlidir. “Azərtac” və AzTV-nin kuratorluğunu mənə tapşırmaq söhbəti olanda, imtina etdim. Mən dövlət KİV-lərinin olmasına da qarşı idim.
Bir məsələni bilmək lazımdır, bütövlükdə mediaya təzyiqlər bütün dövrlərdə olub və bütün dövrlərdə də olacaq. Düşünsək ki, hansısa ideal cəmiyyət olacaq və orada mediaya təzyiq olmayacaq, bu real olmaz. Çox klassik bir deyim var: əgər hökumət medianı qucaqlayırsa, demək boğmaq üçün qucaqlayır. Bunlar həmişə biri-birinə nəzarət etməli olan strukturlardır. O dövrdə də olurdu. Mən xatırlayıram, redaksiyaların birində güllə atmaq söhbəti də oldu – güllə keçmiş daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov tərəfindən atılmışdı. Sonra Rauf Mirqədirov gəldi dedi ki, sizin mediaya bu cür münasibətiniz çoxmu olacaq? Mən də bildirdim ki, heç kim sığorta edə bilməz ki, belə şeylər baş verməyəcək, əksinə, həmişə baş verəcək. Məsələ o deyil ki, bu cür hadisə baş verməsin. Məsələ odur ki, dövlət, media və ictimaiyyət buna nə cür reaksiya verir. O zaman biz çalışırdıq ki, jurnalistlərin vurulması, döyülməsi, ayrı-ayrı KİV-lərin fəaliyyətinin dayandırılması cəhdi olmasın. Məsələn, Cahangir adlı jurnalist döyüləndə, o prosesə etiraz edənlərin ən başında duranlardan biri Nəcəf Nəcəfov idi. Nəcəf Nəcəfov da Prezident Aparatında yüksək vəzifəli işçi idi. Bunların qarşısını almaq və bunları ən aza endirmək üçün dövlət, hökümət özü tədbirlər görməlidir, yoxsa belə şeylər həmişə olacaq. O vaxt senzura indikindən güclü idi. Çünki qarşıdurma var idi. İndi qarşıdurma yoxdur, faktiki hamı bir tərəfdədir. İkincisi də o vaxtkı cəmiyyət, düşüncə tərzi, sinfi çarpışmadan yeni çıxan mühit çox radikal idi. O vaxt mediaya qarşı hansısa senzura olanda hay-küy qopurdu.
- Uzun müddətdir ki, bu sahədəsiniz. Bir çox layihələriniz olub. İndi “Bakı Mətbuat Klubu”nun təsisçilərindən birisiniz. Hansı platformanızı daha uğurlu və sanballı layihə sayırsınız?
- “Press klub” layihəsi mənim üçün bir fəxr idi, çünki Qafqazda, hətta Avropada belə bənzər institut yox idi. “Press klub”lar fəaliyyət göstərsə də, klassik formada deyildi. “Press klub”un yaradılma büdcəsi 50 min manata yaxın idi, onun hamısı Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin pulu hesabına yaradılmışdı. Biz nə hökumətdən pul aldıq, nə gedib dedik ki, ay ABŞ, ay Brüssel, bizə pul ver. Büdcəyə ANS, “Yeni Müsavat”, “525-ci qəzet”, “Xalq qəzeti”, “Yeni Nəsil” Jurnalistlər Birliyi pul köçürdü, büdcə yaratdılar və bu layihə baş tutdu. Özbəkistandan, Qazaxıstandan gəlib bunu görəndə hayıl-mayıl olurdular ki, nə zaman onlarda hökumət qəzetinin redaktoru ilə müxalifət qəzetinin redaktoru bir stol arxasında oturacaq və bir təsisçilik edəcəklər. Bu strukturun həqiqətən də Azərbaycan mediası üzərində böyük təsiri olub və o, mənim üçün böyük addım idi. Mətbuat Şurasının yaradılmasına mənim ümidlərim çox idi. Çünki çalışırdım ki, müəyyən institutlar yaradılsın ki, bu institutlar sabah medianı saxlaya bilsinlər. Amma biz jurnalistlərin gözü həmişə yazıda olur, ona görə ən böyük həvəsi yazıları yazanda – “Yalama” kitabını yazanda almışam.
- Bu gün Azərbaycan ali məktəbləri yaxşı jurnalist yetişdirə bilirmi, ümumiyyətlə yaxşı jurnalist necə yetişməlidir?
- Yetişdirə bilmir. Birinci səbəbi jurnalistikaya ideoloji iş kimi baxırlar. Ancaq dövlət institutları jurnalist hazırlayır və onun da tərkibinə diqqət etsək görərik ki, müəllimlər son dərəcə praktikadan uzaq adamlardır. Bu təhsil institutları özləri peşənin tələbindən çox geridə qalırlar. Bəlkə də geri qalmırlar, paralel gedirlər. Bu gün peşədə nələr tələb olunursa, onlar da onu öyrədir. Bundan redaktorlar çox böyük əziyyət çəkir. Hər gələn jurnalisti yenidən hazırlamalıdırlar. Bir ara cəhd olundu ki, jurnalistləri hazırlamaq üçün bu ixtisas porfessional KİV-in öz bazasına verilsin, sonra tez dayandırdılar. Təxminən iki il bundan əvvəl jurnalist yetişdirən biri yazıb ki, jurnalistlərin xidmət etməli olduğu əsas şey dövlətçilik və milli maraqlardır. Yalandır. Nə birinci, nə də ikinci jurnalistin vəzifəsidir, onlar vətəndaşın vəzifəsidir. Jurnalistin vəzifəsi ictimaiyyəti və onun maraqlarını qorumaqdır. Bu terminin fəlsəfəsini belə dəyişib təhrif edirlərsə, onda biz nədən danışa bilərik? Demək ki, dövlətçiliyi qorumaq müəllimin, həkimin də başlıca funksiyasıdır. Bizim məsuliyyətimiz nə dövləti, nə dövlətin sirrini, onun milli maraqlarını qorumaqdı. Bunun üçün dövlət çox böyük məmurlar ordusu saxlayır. Hansının ki, tək pensiyası bizim maaşımızdan 5 qat bəlkə də böyükdür. Bütün səfasını onlar görürlər, amma cəfanı biz çəkməliyik? Bizim borcumuz həqiqətdir, obyektivlikdir, cəmiyyəti siyasi qüvvələrin diqtəsindən qorumaqdır. Əlbəttə bu, bizim vətəndaşlıq borcumuzu heçə endirmir.
- Siz özünüz də pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olmusunuz, amma müəllim kimi işləmək istəmədiniz...
- Xəzər Universitetində, bir müddət Bakı Dövlət Universitetində, Qərb və Təfəkkür universitetlərində dərs demişəm, amma hamısından da qaçmışam. Mən müəllimlər qarşısında baş əyirəm, çünki öyrətmək elə bir bacarıq tələb edir ki, o məndə yoxdur. Mənim nəfəsim bir semestrdə mənə çatmır. Bir dəfə dediyim dərsi ikinci dəfə təkrarlaya bilmərəm. Bu böyük bacarıqdır. Gərək hər kəsə fərqli yanaşasan, onun başa düşdüyü dildə danışasan, hamının üstün, mənfi cəhətlərini biləsən. Amma iki ildən üç ildən bir fərqli universitetlərdə fərqli fənləri tədris etmək üçün qayıdıram, çünki gənclərlə ünsiyyət özü maraqlıdır.
- Müsahibələrinizin birində demişdiniz ki, dəfələrlə ölkəni tərk etmək haqqında düşünmüsünüz... Getmədiyinizə təəssüflənmirsiniz ki?
- Getmədiyimə peşman deyiləm, getmək istəməyəcəm, amma yenə də getmək istəyirəm (gülür)
- Arif bəy, 65 yaşınız tamam olacaq. Belə deyək ki, pensiya yaşına çatmısınız. Bu, sizdə hansı hisslər doğurur, fiziki baxımdan özünüzü hansı yaşda hiss edirsiniz?
- İstənilən halda fəal və düşünən adamların hamısının fiziki və ruhi vəziyyətinin uyğunlaşmasına çətinlik çəkirsən. Ona görə də çalışıram fiziki baxımdan da həmişə hərəkətdə olam, trenajor vasitələrindən istifadə edirəm, dənizdə üzürəm. Çünki cismimlə ruh dava edir.
- Ad gününüzü necə qeyd edəcəksiniz və özünüz üçün ən böyük arzunuz nə olardı?
- Demək olar ki, həmişə ad günümü dostlarımın ətrafında qeyd edirəm. Yəqin ki, bu il də elə olar. Həmin gün həmişə əhval - ruhiyyəm yaxşı olur, güman edirəm ki, bu il də elə olacaq. Nə arzulayım... Bizim üçün həmişə sağlamlıq önəmlidir. Bunu ola bilsin ki, müəyyən yaşda düşünmürük, amma müəyyən yaşa gəldikdən sonra başa düşürsən ki, bütün həyatın sağlamlıqdan ibarətdir. Bundan başqa xırda çox arzularım var...
Mən indiyədək öz seçimimlə 3 nəfərin rəhbərliyi altında çalışmışam – Aydın Məmmədov, Nəcəf Nəcəfov və Əbülfəz Elçibəy. Hər üçünü şəxsiyyət, müəllim kimi çox yüksək rəhbər bilmişəm. Onlardan götürdüyüm öyüdləri özümə həyat kodeksi etmişəm. Nəcəfin bir sözü var idi, hər məclisdə deyirdi ki, sağlığımızda biri-birimizi itirməyək. Mən arzu edirəm ki, biz sağlığımızda yaxın olduğumuz insanlarla, dostlarla biri-birimizi itirməyək.
- Siz dünya mediası ilə tanış birisiniz. İllər öncə ABŞ İraqda müharibə etdi, orada kimyəvi silah axtardı, tapa bilmədi. Siz ABŞ mediasında Amerikanın səhv etdiyi haqda materialla qarşılaşdınız?
- Bəli
- Ad çəkə bilərsiniz?
- Konkret deyə bilmərəm, amma rast gəlmişəm.
- Xocalı soyqırımının Ermənistanın tərətdiyi barədə erməni mediası nə paylaşıb, qarşılaşmısınızmı belə halla?
- Bu dəqiqə deyə bilmərəm ki, mən orada “soyqırımı” ifadəsinə rast gəlmişəm, ya yox. Amma bu böyük faciədir və “bunu ermənilər törədib” kimi yazılara rast gəlmişəm. Eyni ilə Azərbaycan mediasında da - Sumqayıt hadisələri böyük faciədir və onun törədilməsində bizim də günahımız olub. Bu hadisələrin baş verdiyi elə dövr idi ki, mediada jurnalistlər yazırdı ki, qaçqınları ora yönəltmək olmaz. Söhbət böhran vəziyyətlərinin idarə olunmasından gedir. Odur ki, müəyyən şeylər var ki, ona açıq gözlə baxmaq əslində özümüzə də xeyirdir. İndi bilmirəm bu sualın arxasında sizin hansı fikriniz var, amma mən Azərbaycan mediasında “Xocalı soyqırımı deyil, faciə deyil” və hətta “bunu özümüzünkülər törədib” kimi fikirlər görmüşəm. Mən bunu mənəviyyatın ən aşağı həddi hesab edirəm. Düşünürəm ki, oradan geriyə qayıdış yoxdur.
- Siz bir az əvvəl Almaniya mediasından danışdınız. Amma Almaniya mediası dövlətin iradəsindən kənar, onun siyasətinə uyğun olmayan nəsə yaza bilirmi? Qarşılaşdınızmı bununla?
- Heç şübhəm yoxdur ki, yazır, yazacaq da, qarşılaşdım da. Bayaq bir ifadə işlətdim ki, dövləti qorumaq bizim peşə borcumuz deyil, amma vətəndaşlıq vəzifəmizdir. Təbii ki, bu səbəbdən alman jurnalisti də bu vəzifəyə sahib çıxır. Amma bu o demək deyil ki, onun vicdanı yoxdur, o ağlına nə gəlir yazır. Bunlar tamam fərqli şeylərdir.
- 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Almaniya mediası bizə qarşı dövlət mövqeyndən çıxış etdi, yəni torpaqlarımızı işğaldan azad etməkdə suçlanırdıq.
- Çox qəribədir. Hansı KİV-lərlə, televiziya ilə işləyirdiniz ya necə?
- Orada müxtəlif resurslar var.
- Çox qəribədir. Həmin dövrdə mənim özümün Qərb mətbuatında – Böyük Britaniyada yazılarım gedirdi, amma Almaniyada cəhd etməmişəm.
- İngiltərədə çətin deyildi, çünki onların dövlət siyasəti Azərbaycana çox yaxındır. Amma müharibə dövründən sonra Almaniyanın dövlət siyasəti Azərbaycana zidd oldu deyə bunları söylədim.
Sizə başqa bir sual vermək istəyirəm. Siz Moskvada universitet bitirmisiniz. O vaxt da SSRİ ilə Qərb dalaşırdı. Sovetlər yıxıldı və Amerika başladı ki, belə olmalıdır, elə olmalıdır, demokratiya dərsi keçməyə. Bu düzdür ya səhv başqa məsələ. Bir anlıq nəzəri cəhətdən düşünək ki, savaşda Sovetlər qalib gəlmişdi. Siz də o zaman gedib Amerikada demokratiyadan danışacaqdınız.
- Şübhəsiz, dünya gücün üzərində qurulub.
- Qarabağ və media. 1990-cı ildən bu tərəfə medianın diri olmasında Qarabağın işğalı məsələsi nə qədər rol oynadı?
- Qarabağ bizim içimizdə detal deyildi. Qarabağ bizim tərkib hissəmiz idi və əsas mövzumuz idi. Qarabağ mövzusu əksər vaxtlar mediada birinci yerdə olub.
- O zaman bizim medianın ayaqda durmasında Qarabağ mövzusu önəmli olub...
- Baxır ayağa durmaqda nəyi nəzərdə tutursunuz. Əgər mövzu baxımından deyirsinizsə, əlbəttə ki... Bu gün də mediada əsas mövzu odur.
- Arif bəy, saytlar, televiziyalar, agentliklər, sosial media, qəzetlər... Elə bir vaxta yaşayırıq ki, informasiya müharibəsi tüğyan edir. Futbolla müqayisə etsək, bu gün televiziya, agentlik, sayt, sosial media, qəzet, onlar meydanın harasında oynayırlar?
- Hollandiyanın total futbolu var idi, burada da o prinsipdir. Demək də çətindir ki, hansı hücumçudur, hansı müdafiəçi. Çünki şəraitdən aslıdır. Bir qəzetdə gedən bir söz bir ölkəni alt-üst edə bilir. Eyni zamanda sosial şəbəkədə 6 il əvvəl gedən bir yazı belə, vaxt gəlir ortaya çıxır, aləmi qarışdırır bir-birinə. Ter-Petrosyanın başına gələn kimi. Televiziyaları da ki demirəm.
- Qarışıqdır da yəni...
- Özünüz də bilirsiniz, yeni terminlər çıxıb – vətəndaş jurnalistikası, mətbuatı dəyişib media deyirik. Bilmirsən hansının sərhədi harada başlayır, harada bitir. Başqa məsələ, bunun içərisində sən özünə istədiyin səviyyəni seçə bilərsən, amma bu o demək deyil ki, istifadə etdiyin vasitə “qol vuracaq”. Düzdür, bəzi saytlar, media orqanlarının işi sırf müdafiədir və siz dediyiniz kimi informasiya müharibəsinə xidmət edənləri var ki, onların da başlıca işi hücumdur.
Burada iki məsələ var. Biz düşünürük ki, getdikcə sakit dövr yaşayacağıq, müharibə bitib və sair. Amma mənə elə gəlir ki, dünya tam əksinə getdikcə, iradəni də, ağlını da itirir. Hər şey daha ağır proseslərə doğru gedir. Gücə olan birmənalı vurğu çox böyük təhlükələrdən xəbər verir.
- Qarşıdan mətbuatın 150 illiyi gəlir. Zərdabini sevindirə bilirikmi, ənənəyə sadiq ola bilirkmi? Arif Əliyevin gənc jurnalistlərə tövsiyələri nədir?
- Bayaq biz ənənədən danışdıq. Ənənə nə zamansa, haradansa başlayır da. Belə bir möhtəşəm sahədə cəmiyyət üçün – cəmiyyət heç özü bilmir ki, media ona nə üçün lazımdır. Yoxsa bizim başımıza bir iş gələndə bizim arxamızda durardılar. Təəssüflər olsun ki, cəmiyyət bunu dərk etmir, amma Gürcüstanda dərk etdiyi üçün dayanır.
Zamanla cəmiyyət üçün də, elə bizim üçün də kimsə bu ənənəni yaratmalı idi. Məhrumiyyətlərdən keçməli idi. Baxmayaraq ki, uzun müddət məhrumiyyətlərdən keçəndən sonra kimsə deyəcəkdi ki, “onun yazılarından peyin iyi gəlir”.
Mən Zərdabi haqqında düşünəndə onun çəkdiyi əziyyətləri, gəldiyi yolu və dünyaya geniş baxa bilmə qabiliyyətini sevirəm. Ümumiyyətlə, vicdan əzabı vicdanı olan adam üçün qaçılmazdır. Əgər o yoxdursa, deməli ziyalılıq yoxdur. Bu dövrdə yaşamaq asandır, hamının əlində telefon var. Onlar hansı dövrdə, hansı çətinliklərlə yaşayıblar, onu sadəcə təsəvvür etmək olar. Odur ki, onların birmənalı olaraq sadəcə qarşılarında baş əyirəm. Bu gün geriyə baxıb Zərdabiyə “ay bunu etdik, onu etdik” deyib hesab verməyə ehtiyac yoxdur. Biz hesabatı özümüzə verməliyik. Hər kəs hesabatı öz vicdanına verməlidir. Zərdabi bizim içimizdəki işığı yandırıb getdi. Sən onu saxlaya biləcəksənsə, saxlayacaqsan. Yoxsa Həccə gedib min cür oyun oynayanlar kimi olacaq.
Jurnalistikada min cür oyundan çıxıb ildə bir dəfə Zərdabinin heykəlinin qarşısına gül qoymaq hamısı boş şeydir. Boğazdan yuxarı hərəkətlərdir. Bugünkü mediamıza gəlib çıxanda onu deyə bilərəm ki, biz nələri edə bilmişiksə, hər halda bacarmışıq. Proses çox çətin prosesdir. Media həmişə dövlət orqanlarının, hökumətlərin gözünün qabağında olub. Bu çox çətin və həssas yoldur və bu günə qədər Azərbaycan ayaqda qalıbsa, demək ki, vaxtında nəsə bacaran insanlar olub. O adamların hamısının xatirəsini Zərdabi ilə birlikdə yad etmək lazımdır.
Çox istərdim elə bir şərait yaradılsın və media öz gücünə qayıtsın. Bilirsiniz Azərbaycandan qat-qat böyük dövlətlər olub ki, həmin dövrdə mətbuatı olmayıb. Bu Zərdabiyə görəmi, Nəcəfə, Məmməd İsmayıla görəmi, ya da ondan əvvəl 20-ci illərin məşhur redaktorları üçünmü olub, bilmirəm, amma onlara görə media hələ də ölməyib və yaşaması üçün gözləntilər böyükdür. Ona görə də gözləyək ki, hər şey yaxşı olacaq.
- Çox istərdik ki, Arif Əliyev “Əkinçi”dən bu yana Azərbaycanın ən yaxşı 10 jurnalistinin adını çəksin.
- Bunu demək çox çətindir. Jurnalistlər bizim idmançılarımız kimi, kim daha sürətlidir və ya güclüdür anlayışına görə qiymətləndirilmir. Bizdə keyfiyyət məsələsidir və onu müqayisə etmək həmişə çətindir. Amma adlar çəkmək olar. Zərdabidən tutmuş Cəlil Məmmədquluzadəyə, bu dövrümüzə - 90-cı illərə gəlsək, Sabir Rüstəmxanlı, Nəcəf Nəcəfov, Məmməd İsmayıl. Ondan sonrakı mərhələdə Rauf Talışinski, Elçin Şıxlı, Qulu Məhərrəmli, ANS-i yaradan dəstə, Rəşad Məcidgil - “525-ci qəzet”, bir də Elşad Eyvazlının dəstəsi.
Amma indi yoxdur.
