Azərbaycanda heyvandarlığın ən geniş yayılmış sahəsi qoyunçuluqdur. Kəndlərdə yaşayan əhalinin 80 faizdən çoxu bu və ya digər şəkildə qoyunçuluqla məşğul olur. Qoyunçuluğun dəyərli bir sahə olması onunla izah oluna bilər ki, qoyun əti, piyi və süd məhsulu qida üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qoyunlardan gön-dəri, xəz, kürk və s. məhsullar da əldə edilir. Beləliklə, istehsal olunan məhsulun növ müxtəlifliliyinə görə, kənd təsərrüfatı heyvanları içərisində qoyunlar birinci yeri tutur.
Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycanda qoyunçuluq son illərdə tənəzzül dövrünü yaşayır. Belə ki, quzu ətindən kütləvi istifadə Azərbaycanda qoyunçuluğun zəifləməsinə səbəb olub. Quzu əti daha yüngül və dadlı qiymətləndirildiyi üçün istehlakçılar daha çox bu məhsulu seçirlər. Nəticədə, tələbin azalması qoyunçuluğun inkişafına mənfi təsir göstərərək bu sahədə məhsuldarlığın azalmasına səbəb olur.
Həyəcan təbili
Bu günlərdə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin qoyun ətindən istifadə ilə bağlı çağırışı heç də səbəbsiz deyil. Agentlik bildirir ki, Azərbaycanda əhali tərəfindən qoyun əti daha çox istehlak edildiyi üçün ölkəmizdə qoyunçuluğa xüsusi diqqət yetirilir.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, yüksək məhsuldarlığına və digər müsbət keyfiyyətlərinə baxmayaraq, son illərdə ölkədə qoyunçuluğun inkişaf dinamikasında azalma müşahidə edilib. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı ilə Azərbaycan arasındakı Tərəfdaşlıq Proqramı çərçivəsində reallaşdırılan “Qoyunçuluğun davamlı inkişafı və ərzaq məhsullarının istehsalı üzrə dəyər zəncirinin yaradılması və həyata keçirilməsi” layihəsi üzrə hazırlanan hesabatda Azərbaycanda qoyun populyasiyasının inkişaf dinamikasındakı azalmanın bir sıra səbəblərlə bağlı olduğu göstərilib. İqlim dəyişiklikləri və torpaqların deqradasiyası və tələblə təklifin dəyişməsi fonunda tələbin artması ilə yanaşı, ən narahatedici məqamlardan biri də təəssüf hissi ilə qeyd edək ki, əhalinin damaq dadı və ət seçimində əsasən quzu ətinə üstünlük verməsidir. Bu da nəticə etibarilə qoyunçuluğun inkişaf perspektivlərinə mənfi təsir göstərir.
Agentlikdə hesab edirlər ki, qoyun ətinin qida dəyəri tərkibindəki əzələ və piy toxumasının nisbətindən asılı olaraq dəyişir. Müəyyən yaşa çatmış qoyun ətinin tərkibindəki zəngin zülallar sayəsində qoyun əti dadlı və şirəli olmaqla yanaşı, həm də tez həzm olunur.
Araşdırmalar göstərir ki, qoyun ətinin tərkibi quzu əti ilə müqayisədə Ca, P, Na, K, Cl, J, Zn, Co, Cu, Ni, Fe, Mn, Mo, F, S, Se və digər makro və mikroelementlər, B1, B2, B3, B6, B12, A, K, E, D, biotin, fol turşusu və başqa vitaminlər, həmçinin digər bioloji aktiv maddələrlə daha zəngindir. Beləliklə, insan orqanizmi üçün zəruri sayılan qida maddələri və digər komponentlərlə zəngin olan yetkinlik və sonrakı yaş mərhələlərindəki qoyunun əti cinsi yetişkənlik dövründə, yəni 6-12 aylıqda olan quzu əti ilə müqayisədə istehlak üçün daha faydalı hesab edilir.
Şadlıq evləri və restoranlar quzu ətinin əsas alıcılarıdır
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2000-2016-cı illərdə qoyunların sayı 5,6 milyon başdan 8 milyon başa qədər artıb. Lakin 2016-cı ildən başlayaraq davamlı olaraq sayın azalması müşahidə edilir və 2024-cü ildə bu göstərici 6,6 milyon başa düşüb. Başqa sözlə, son 9 ildə ölkədə qoyunların baş sayı 15 faizdən çox azalıb.
Heyvanların baş sayının azalması ilə paralel olaraq onların diri çəki göstəriciləri də aşağı düşüb. Əgər 2000-2010-cu illərdə qoyunların diri çəkisi 30-36 kiloqram arasında olmuşdusa, 2010-cu ildən sonra bu rəqəm 25 kiloqramadək azalıb. Mütəxəssislərin fikrincə, bu azalma heyvanların qidalanması üçün yem bazasının, örüş yerlərinin məhdudlaşması ilə paralel olaraq qoyunların daha erkən kəsimə yönəldilməsidir. Fermerlər deyir ki, indi qoyun kökəltmək sərfəli sayılmır. Bu həm yem xərclərini artırır, həm də kök heyvanların ətini baha qiymətə satmaq çətin olur. İndi daha çox quzu ətinə maraq böyükdür.
Ölkənin heyvan bazarlarında 3-6 aylıq quzular 30-35 kq diri çəki ilə və ya 15-18 kq ət çəkisi ilə satılır. Quzu ətinin əsas alıcıları kafe-restoranlar və şadlıq evləridir. Şadlıq evləri və restoranlar ehtiyaclarına uyğun müxtəlif hissələr və kəsimlər üçün təchizatçıdan böyük miqdarda quzu əti alırlar. Azərbaycanda toy və digər bayram tədbirlərində quzu əti geniş istifadə olunur. Qonaqlara təqdim edilən ənənəvi yeməklər arasında quzu ətindən hazırlanmış yeməklər xüsusi yer tutur. Şadlıq evləri bu cür tədbirlərdə yüksək keyfiyyətli ət tələb edir, buna görə də quzu ətinin alıcıları arasında önəmli yer tuturlar.
Qoyun əti ilə özünütəminetmə səviyyəsi ilbəil azalır
Heyvanların baş sayı azalsa da, ət istehsalı az da olsa artır. 2023-cü ildə kəsilmiş çəkidə qoyun və keçi əti 2019-cu ilə nisbətən 4,2 faiz artaraq 89 min tona çatıb. Bu göstərici 2000-ci illə müqayisədə təxminən 2 dəfə çoxdur. Bu qədər istehsalla Azərbaycanda qoyun əti ilə özünütəminetmə səviyyəsi 94,9 faiz təşkil edir. 2015-ci ildə bu rəqəm demək olar ki 100 faizə çatırdı. Son 9 ildə özünütəminemə faizi 5 faiz bəndi aşağı düşüb.
Statistikaya əsasən, 2012-ci ldən indiyədək ət istehlakı stabil templə artır. Əgər 2012-ci ildə adambaşına ildə 7,7 kiloqram qoyun əti yeyilirdisə, ötən il bu göstərici 9,2 kiloqrama yüksəlib.
Maraqlıdır ki, quzu ətinə tələbatın artması qiymətlərin yüksəlməsi ilə paralel baş verib. 2020-2023-cü illər ərzində quzu ətinin 1 kiloqramının pərakəndə satış qiymətləri 12-17 manat arasında dəyişib. 2024-cü ildə 20 manatadək bahalaşıb və son 5 ildə qiymət artımı 50 faizə çatıb.
Ölkənin ərzaq məhsulları balansında da istehlakın artım tempi müşahidə olunur. 2018-ci illə müqayisədə əhalinin şəxsi istehlakına yönəlmiş qoyun və keçi ətinin həcmi 85 min tondan 95 min tona yüksəlib. Bu müddətydə qoyun və keçi ətinin idxalı 1700 tondan 4800 tona qalxıb. İxrac isə 171 tondan 2022-ci ildə 1 tona düşüb. 2023-cü ildə ümumiyyətlə ixrac qeydə alınmayıb.
Təbii ki, artan tələbin bir hissəsi idxal hesabına ödənilir. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2023-cü ildə Azərbaycana 89.4 ton və ya 1,1 milyon ABŞ dolları həcmində təzə, soyudulmuş, dondurulmuş qoyun və ya keçi əti idxal olunub. İdxal Somalidən (50,3 faiz), Monqolustandan (44,2 faiz) və Ukraynadan (5Ş,0 faiz) həyata keçirilib.
Eyni zamanda 2023-cü ildə ölkəyə diri xırdabuynuzlu heyvan idxalı 2022-ci ilə nisbətən 1.6 dəfə artaraq 320,6 min baş olub. 2023-cü ildə ölkəyə diri qoyun əsasən Gürcüstan (68,1 faiz) və Rusiyadan (31,7 faiz) gətirilib.
Quzuların erkən kəsimi damazlıq təsərrüfatına da ziyan vurur
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin sektor müdiri Tərlan Əsgərov bildirir ki, xırdabuynuzlu heyvanların erkən kəsilməsi baş sayının azalmasına səbəb olur. Nazirlik rəsmisi hesab edir ki, əslində heyvanların böyüdülərək kəsimə verilməsi fermerə daha çox gəlir gətirə bilər.
Heyvanların erkən kəsilməsi damazlıq təsərrüfatına da ziyan vurur. Çünki bu zaman seleksiya işlrəi aparmaq çətinləşir. Bu da bəzi yetişdirilməsində problemlər yaradır.
Hökumət qoyunçuluq sahəsində məhsuldarlığı artırmağı hədəfləyir. Bu məqsədlə, təkmilləşdirilmiş və yüksək məhsuldar cinslərin yetişdirilməsi, eləcə də müasir texnologiyaların tətbiqi planlaşdırılır. Məsələn, süni mayalanma, yem istehsalı və sağlamlıq idarəetmə sistemlərinin tətbiqi bu istiqamətdə atılacaq addımlar arasındadır. Qoyunçuluq sahəsində fəaliyyət göstərən fermerlərə və sahibkarlara müxtəlif subsidiyalar və maliyyə dəstəkləri təmin etmək, həmçinin kredit imkanlarının artırılması sahənin inkişafına töhfə verəcək. Fermerlərə müasir qoyunçuluq metodları barədə təlimlər təşkil edərək, onların biliklərini artırmaq və inkişaf etmələrinə dəstək olmaq hökumətin hədəfləri arasındadır.
Bu perspektivlər, Azərbaycanın qoyunçuluq sahəsinin inkişafını təmin etmək və bu sahənin potensialını maksimal dərəcədə istifadə etmək məqsədinə yönəlmişdir.
Dünya qoyun bazarı: satanlar və alanlar hansı ölkələrdir?
Dünya Ərzaq Təşkilatının məlumatına əsasən, dünyada ötən il qoyun və keçilərin sayı 2,5 milyard baş olub. Xırdabuynuzlu heyvanların sayına görə Çin 13,2 faiz payla liderlik edir. Hindistan (9,1 faiz), Nigeriya (5,6 faiz), Pakistan (4,6 faiz) və Çad (3,7 faiz) olmaqla ilk beşlikdə qərarlaşıb.
2022-ci ildə qlobal bazarda diri xırdabuynuzlu heyvan ixracı 1,8 milyard ABŞ dollar olub. Dünya üzrə diri qoyun ixracının 70 faizdən çoxu Sudan, Rumıniya, İspaniya, Somali, İordaniya, Portuqaliya, Türkiyə, Avstraliya, Macarıstan və Qırğızıstanın payına düşüb. Qoyun əti ixracının isə 90 faizdən çoxu Avstraliya, Yeni Zelandiya, Birləşmiş Krallıq, İrlandiya, Fransa, İspaniya, Hollandiya, Belçika, Uruqvay və Efiopiyaya məxsusdur.
Dünyada diri qoyunu ən çox ərəb ölkələri alır. Bu siyahıda Səudiyyə Ərəbistanı 35,4 faizlə liderlik edir. İordaniya (10,5 faiz), Qətər (7,8 faiz), İsrail (6,7 faiz), Küveyt (5,5 faiz), İtaliya (4,3 faiz), Özbəkistan (2,8 faiz), İrlandiya (2,6 faiz), BƏƏ (2,5 faiz) və Cənubi Afrika (2,2 faiz) olmaqla ilk onluqdadır.
Qoyun ətinin əsas idxalçıları isə Çin (21,2 faiz), ABŞ (17,1 faiz), Fransa (9,4 faiz), BƏƏ (4,6 faiz), Birləşmiş Krallıq (4,4 faiz), Almaniya (4,4 faiz), Malaziya (3,0 faiz), Kanada (2,9 faiz), Hollandiya (2,9 faiz) və Cənubi Koreyadır (2,1 faiz).
