Mədəniyyət hər bir xalqın ruhudur. Bu ruhun ifadə vasitələrindən biri də milli rəqslərdir. Rəqslər bir xalqın tarixini, emosiyalarını, həyat tərzini və dünyagörüşünü əks etdirən incəsənət formasıdır. Tarix boyu Azərbaycan xalqına məxsus bir çox mədəni irs nümunələrini saxlatalaşdıran ermənilər milli rəqslərimizi də özününküləşdirməyə çalışıblar.
Cənubi Qafqaz əsrlər boyu müxtəlif xalqların yaşadığı bölgə olub. Lakin bu, heç vaxt mədəniyyətin mənimsənilməsinə əsas verməyib. XIX və XX əsrlərdə çar Rusiyası və daha sonra Sovet dövründə ermənilər kütləvi şəkildə Azərbaycan ərazilərinə köçürüldü. Bu köç dalğaları ilə yanaşı, erməni icmaları Azərbaycanın zəngin mədəni irsini – musiqisini, geyimlərini və xüsusilə də rəqslərini mənimsəməyə başladılar. Rəqs bir sənət forması olmaqla yanaşı, həm də kimlik göstəricisidir. Azərbaycan xalq rəqsləri – "Tərəkəmə", "Uzundərə", "Yallı", "Naz eləmə", "Qoçəli", "Qazağı" və digər rəqslər əslində bu coğrafiyanın tarixini danışan dilsiz şahidlərdir.
Araşdırmalar göstərir ki, ermənilərin Azərbaycan rəqslərini mənimsəmə taktikaları çoxşaxəlidir:
Ən çox istifadə edilən saxtakarlıq forması rəqslərin adlarının dəyişdirilərək erməni dilində təqdim olunmasıdır. Məsələn, "Uzundərə" Azərbaycan xalq rəqsidir. Bu rəqs Ermənistan ərazisində də geniş yayılıb, lakin ermənilər onu “Uzundara” adı ilə özlərininki kimi təqdim edirlər.
Müşahidələrə görə, ermənilər Azərbaycan rəqslərinin ifa qaydalarını dəyişdirərək onlara öz rəqs üslublarını əlavə ediblər. Bu zaman rəqsin melodiyası saxlanılsa da, hərəkətlərdə dəyişiklik edilib və nəticədə rəqs mənasını və estetik cazibəsini itirib.
Sovet dövründə mədəniyyətin “beynəlmiləlləşdirilməsi” adı altında bir çox xalqların mədəni irsi “birgə irs” kimi təqdim olunurdu. Ermənilər bu fürsətdən istifadə edərək Azərbaycan rəqslərini "Qafqaz xalqlarının ortaq mədəniyyəti" adı ilə öz folklor ansambllarına daxil edirdilər.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının arxivlərində və xalq etnoqraflarının əsərlərində “Uzundərə”, “Tərəkəmə”, “Qazağı”, “Ceyrani”, “Vağzalı”, “Yallı”, “Mirzeyu” kimi rəqslərin qədim dövrlərdən Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ifa olunduğuna dair çoxlu sənədlər mövcuddur. Di gəl ki, ermənilər bu məşhur rəqləri də hədəf seçiblər.
Azərbaycan rəqsləri xüsusi geyim və musiqi müşayiəti ilə ifa olunur. Bu ünsürlər birlikdə xalqın etnik kimliyini əks etdirir. Ermənilər Azərbaycan rəqslərini mənimsəyərkən çox zaman eyni geyimlərdən və milli musiqi alətlərindən istifadə edirlər – bu isə onların mənimsəmə və plagiatlıq niyyətini daha açıq şəkildə aşkara çıxarır.
1960–80-ci illərə aid Azərbaycan televiziya arxivlərində həmin dövrdə ifa olunan və bu gün ermənilərin mənimsədiyi rəqslərin orijinal formaları mövcuddur. Bu arxiv materialları rəqslərin əsl sahibinin Azərbaycan xalqı olduğunu açıq şəkildə göstərir
Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi və UNESCO nümayəndə heyətləri dəfələrlə bu məsələləri beynəlxalq tribunalarda qaldırıb, Ermənistanın mədəni plagiat nümunələrini sənədlərlə sübut edib.
Ermənilərin zaman-zaman hədəfə aldığı “Yallı” rəqsini 2018-ci ildə UNESCO Azərbaycan milli irs nümunəsi kimi tanıyıb. Belə ki, “Yallı (Köçəri, Tənzərə), Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri” 2018-ci ilin 26 noyabr – 1 dekabr tarixlərində Mavriki Respublikasının paytaxtı Port Luis şəhərində UNESCO-nun Qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin növbəti 13-cü sessiyasında qəbul edilmiş qərarla UNESCO-nun Təcili Qorunma Siyahısına daxil edilib.
Azərbaycan rəqslərinin daim ermənilərin hədəfində olması bir çox alimlərimizin də tədqiqat mövzusu olub. Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının mərhum dosenti Ariz Abduləliyev belə alimlərdən biri olub. Ariz Abdullayev araşdırmalarında qeyd edir ki, Azərbaycan musiqisinə qarşı erməni bəstəkarları, musiqişünasları, ifaçıları tərəfindən həyata keçirilən məqsədli plagiat, mənimsəmə, özününküləşdirmə, oğurluq uzun illər boyu davam edib.
Mərhum alim bildirib ki, erməni saxtakarlığının musiqişünaslıq və etnomusiqişünaslıq metodları ilə araşdırılması, plagiatlığın sübut və ifşa olunması musiqi ictimaiyyəti qarşısında vacib və aktual məsələ kimi dayanıb.
Ariz Abdullayev öz araşdırması ilə erməni klassik bəstəkarı Komitasın fortepiano üçün altı nümunədən ibarət “Rəqslər” toplusunda (Moskva, 1939 ) dörd Azərbaycan, iki Ərzurum xalq rəqsinin “erməni rəqsi” adı ilə nota yazıldığını müqayisə və təhlillərlə ifşa edib.
“Xalq rəqslərimizin qədim nümunələrindən “Otuziki” (digər adı “Toy rəqsi”), “İnnabı”, “Aşqabadı” (digər adı “Şuşa maralı”) bu məcmuədə “Eranqi Eravanskiy”, “Unabi Şuşinskiy”, “Marali Şuşinskiy” adı ilə yer almışdır. “Nə baxırsan, yanı-yanı” xalq mahnımız isə “Eranqi Vaqarşapatskiy” adı ilə rəqs kimi nota yazılıb”, - deyə A.Abduləliyevin elmi məqaləsində qeyd edilib.
O, erməni bəstəkar, pedaqoq, SSRİ xalq artisti A.Babacanyanın piano üçün 1978-ci ildə yazdığı “Elegiya” pyesinin xanəndələrimiz tərəfindən Füzulinin məşhur qəzəlinə oxunan “Şur təsnifi”, “Vaqarşapat rəqsi” pyesinin (1948) qədim “Otuziki” rəqsimiz, E.Petrosyanın “Axalsix kadrili”nin isə “Koroğlu havası” olmasını sübuta yetirib. Bu nümunələrdən vaxtilə Ü.Hacıbəyli öz opera və musiqili komediyalarında sitat kimi istifadə edib.
A.Abduləliyev elmi məqaləsində həmçinin bəstəkar və pedaqoq E.İ.Baqdasaryanın İrəvanda 1974-cü ildə “Ayastan” nəşriyyatında çap olunmuş “Erməni rəqsləri” not məcmuəsi haqqında ətraflı məlumat verib. Alim həmin məcmuədə 41 nümundən 22-sinin Azərbaycan xalq rəqsi olduğunu konkret dəlillərlə aşkar edib. Məsələn, “Əndican” rəqsimiz həmin məcmuədə “Naz par”, “Aşqabadı” rəqsimiz “Nunufar”, “Qızılgül” rəqsimiz “Djeyranı”, “Naz eləmə” rəqsimiz “Erevanskiy trınqı”, “Vağzalı” rəqsimiz “Qyumriyskiy tanets”, “Şağani” rəqsimiz “Şutoçnıy tanets”, “Dərvişi” rəqsimiz “Zanqequri”, “Xançobanı” rəqsimiz “Zurna trınqi”, “Turacı” rəqsimiz “Javoronok” adı ilə və erməni rəqsi kimi nota yazılıb.
“Tərəkəmə”, “Şalaxo”, “Uzundərə”, “Köçəri”, “Ənzəli”, “Fincan” rəqslərimiz isə eyni adla, lakin yenə də erməni rəqsi kimi məcmuəyə daxil olunub.
A.Abduləliyev qeyd edib ki, erməni not toplularındakı “eranqi”, “trınqı” sözləri də musiqimizdəki “rəng”, “diringi” termin və nümunələrindən əxz olunub. “Bunu da sübut etmək üçün musiqinin dili var”, - mərhum alim elmi araşdırmasında bildirib.
Mədəniyyət sahəsi üzrə ekspertlər deyirlər ki, məktəblərdə və ali təhsil müəssisələrində milli rəqslərin tarixi və mənşəyi ilə bağlı dərslərin keçirilməsi çox vacibdir.
Mədəniyyət festivallarında və beynəlxalq tədbirlərdə Azərbaycan rəqslərinin orijinal şəkildə təbliği, rəqslərlə bağlı arxiv materiallarının rəqəmsallaşdırılması və ictimaiyyətə təqdim olunması da zərui tövsiyələr kimi önə çəkilir.
Ermənilərin Azərbaycan rəqslərini mənimsəmə cəhdləri sadəcə mədəni saxtakarlıq deyil, həm də bir xalqın kimliyinə qarşı aparılan sistemli ideoloji hücumdur. Bu cür plagiatlıq cəhdləri nə qədər davam etsə də, tarix, sənədlər və xalqın yaddaşı həqiqəti həmişə qoruyub saxlayır. Bu səbəbdən də bizlər – tarixçilər, sənətkarlar, müəllimlər, jurnalistlər, QHT təmsilçiləri və gənc nəsil milli mədəniyyətimizi qorumağa, onun təbliğini genişləndirməyə və həqiqətləri beynəlxalq aləmdə yaymağa davam etməliyik.
A.Zeynalov
Yazı “Əqli Mülkiyyətçilərə Kömək” İB-nin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin yardımı ilə həyata keçirdiyi “Erməni plagiatlığının izləri: Əqli mülkiyyət terroru” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
