Azərbaycanda ibtidai siniflərdən başlayaraq təhsildə rəqabətə yönümlü pedaqogika sistemi şagirdlər arasında daha yaxşı qiymət almaq üçün mübarizəni stimullaşdırır. Bu yanaşmanın bəzi müsbət cəhətləri olsa da, onun mənfi təsirləri də böyükdür.
Bu barədə açıqlama verən təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov rəqabətyönümlü pedaqogikanın mənfi tərəflərini bu cür təhlil edib:
“1. Psixoloji təzyiq və stress
Mənfi tərəfi: Rəqabət mühiti uşaqlarda erkən yaşlardan psixoloji təzyiq yaradır. Şagirdlər daim özlərini başqaları ilə müqayisə edir, ən yüksək qiymətə nail olmaq üçün çalışırlar. Bu, uşaqların həyatında davamlı stress və narahatlıq mənbəyinə çevrilə bilər. Onlar qiymətlərin vacibliyini həddindən artıq vurğulayaraq, özlərini dəyərsiz hiss edə bilər və nəticədə aşağı özünəinam yaranar.
Nəticə: Uzun müddətli təzyiq şagirdlərdə emosional sağlamlıq problemlərinə, performans həyəcanına səbəb ola bilər.
2. Yaradıcılığın və kritik düşüncənin ikinci plana atılması
Mənfi tərəfi: Rəqabət çox vaxt şagirdlərin diqqətini yaratmaq və öyrənməkdən daha çox qiymət almağa yönəldir. Uşaqlar sadəcə daha yaxşı qiymət almaq üçün əzbərləməyə və mexaniki biliklərə üstünlük verirlər. Bu isə yaradıcılığı, kritik düşüncəni və problemləri həll etmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək əvəzinə onların qarşısını alır.
Nəticə: Belə bir sistemdə yetişən şagirdlər yalnız hazır məlumatları mənimsəməkdə bacarıqlı olurlar, lakin real həyatda qarşılaşacaqları problemləri həll etməkdə çətinlik çəkirlər.
3. İşbirliyi əvəzinə rəqabət
Mənfi tərəfi: Rəqabət mühitində şagirdlər arasında əməkdaşlıq əvəzinə fərdi mübarizə ruhu formalaşır. Uşaqlar bir-biri ilə işləmək, yardımlaşmaq və komanda şəklində iş bacarıqlarını inkişaf etdirmək əvəzinə, yalnız öz müvəffəqiyyətlərini düşünürlər. Bu isə gələcəkdə iş mühitində və sosial həyatlarında işbirliyi bacarıqlarının zəif olmasına səbəb ola bilər.
Nəticə: Qrup işləri, layihə əsaslı öyrənmə və qarşılıqlı dəstək ruhu zəifləyir, cəmiyyət üçün faydalı olan sosial bacarıqların inkişafı əngəllənir.
4. "Mən bacarmıram" hissinin formalaşması
Mənfi tərəfi: Hər kəs yüksək qiymətlər ala bilmədiyi üçün zəif performans göstərən uşaqlar özlərini digərlərindən aşağı səviyyədə görməyə başlayır. Onlarda “bacarıqsızlıq” hissi inkişaf edir və bu, zamanla motivasiyasızlığa, təhsildən soyumağa gətirib çıxara bilər. Bəzi uşaqlar təkrarlanan uğursuzluqlarla qarşılaşdıqda, təhsil prosesinə qarşı mənfi münasibət formalaşdırırlar.
Nəticə: Şagirdlərin motivasiyası azalır, təhsilə qarşı maraq itir və potensialını tam göstərə bilməyən çoxlu sayda şagird ortaya çıxır.
5. Əsas foksun “nəticələrə” yönəldilməsi
Mənfi tərəfi: Rəqabət yönümlü təhsildə əsas vurğu nəticələr, yəni qiymətlər və imtahan göstəricilərinə verilir. Təhsil prosesi, öyrənmə həzzindən daha çox son nəticəyə - yüksək qiymətlərə və sertifikatlara yönəlir. Bu yanaşma öyrənməni texniki bir prosesə çevirir, halbuki təhsil uşaqlara həyatı anlamaq, yeni bacarıqlar qazanmaq və dünyanı dərk etmək üçün bir vasitə olmalıdır.
Nəticə: Təhsilin əsas məqsədi - əsl öyrənmə və bilik qazanmaq - ikinci planda qalır. Uşaqlar yalnız qiymət üçün çalışır və əslində maraqlı, öyrədici mövzulardan uzaqlaşır.
6. Sosial bərabərsizliklərin güclənməsi
Mənfi tərəfi: Daha yaxşı qiymətlərə nail olmaq üçün əlavə hazırlıq kursları, fərdi müəllimlər və digər resurslar tələb olunur. Maddi imkanları daha yüksək olan ailələrin uşaqları bu imkanlardan daha çox istifadə edir, nəticədə təhsildə bərabərsizlik yaranır. Aşağı gəlirli ailələrin uşaqları isə bu rəqabətdə geri qalırlar.
Nəticə: Rəqabət yönümlü təhsil sistemi sosial ədalətsizlikləri daha da gücləndirir, bərabər təhsil imkanları azalır və sosial təbəqələşmə dərinləşir.
7. Motivasiyanın xarici mühitə bağlanması
Mənfi tərəfi: Rəqabət yönümlü təhsil sistemi şagirdlərin motivasiyasını daxili maraq və öyrənmə həvəsindən daha çox xarici faktorlarla - qiymətlər, mükafatlar və ya cəzalarla tənzimləyir. Bu, uşaqların təhsili öz maraqlarına görə deyil, yalnız mükafat qazanmaq və ya cəza almamaq üçün davam etdirmələrinə gətirib çıxarır.
Nəticə: Daxili motivasiya zəifləyir, uşaqlar həvəslə deyil, sadəcə qiymət almaq üçün çalışırlar. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə təhsil keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
8. Uşaq şəxsiyyətinin inkişafının ləngiməsi
Mənfi tərəfi: Rəqabət uşaqlarda xarici gözləntiləri yerinə yetirmək mərkəzli şəxsiyyət formalaşdıra bilər. Onlar öz maraq və ehtiyaclarını deyil, valideyn, müəllim və cəmiyyətin tələblərini qarşılamağa yönəlir, nəticədə şəxsiyyətlərinin tam inkişafı əngəllənir.
Nəticə: Belə bir sistem uşaqların özünüifadə və özünüdərk bacarıqlarını zəiflədir, onları həddindən artıq konformist və itaətkar şəxsiyyətlərə çevirir”.
